به محرم که نزدیک می شویم مردم همه شهرها برای عزاداری آماده می شوند. خانه ها، خیابان های شهر و حتی ماشین های که در رفت و آمد هستند، همه رنگ و بوی محرم به خود می گیرند. از پارچه های مشکی و سرخ سر در خانه ها گرفته تا صدای نوحه هایی که از ضبط صوت ماشین ها و خیمه های عزاداری کنار خیابان می آید.
صدها سال است که شهرهای ایران شاهد چنین صحنه هایی در محرم است. از همان زمان ها که فرهنگ شیعه بر ایران حاکم شد، مردم تمام آنچه در فرهنگ خود برای عزاداری داشتند را با عشق حسینی و نمادهای روز عاشورا در هم آمیختند و آیینی را ایجاد کردند که امروز در شهرهای مختلف می بینیم. آیین های عزاداری هر ساله، با اشتیاق هر چه تمام تر برگزار می شود. بعضی از این آیین ها عجیب اما دیدنی هستند؛ به گونه ای که می توان از آن ها به عنوان یک جاذبه فرهنگی و مذهبی خاص یاد کرد.
مثل سنت علم بندان که در روز ششم محرم در بعضی از شهر ها از جمله ماسوله برگزار می شود. در این مراسم ریش سفیدان هیات های عزاداری چهار محله ماسوله، علم های هیات عزاداری را به بقعه عون بن علی می برند و آن ها را با پارچه های سبز رنگ می پوشانند.
از آیین خاص دیگر پولگه گردانی است. این آیین با چرخش گلوله های آتشین انجام می شود و نمادی از خیمه های آتش گرفته امام حسین در روز عاشورا است. آیین پولکه گردانی قدمتی به درازای تاریخ صفویه دارد و هر سال در شب های عاشورا و تاسوعا در روستای شیشوان تبریز برگزار می شود.
زنجانی ها چند روز قبل از آمدن محرم خودشان را برای عزاداری آماده می کنند. آیین عزاداری در این شهر و بعضی شهر های دیگر مثل اردبیل از 27 ذی الحجه با مراسم طشت گذاری شروع می شود. در این مراسم عزاداران حسینی طشت را که نمادی از مشک است به یاد تشنگان کربلا پر از آب می کنند و آب آن را به عنوان تبرک بر سرو صورت خود می ریزند.
از قدیمی ترین آیین عزاداری که هر سال محرم در یزد و تعدادی از شهرهای کویری برگزار می شود، مراسم نخل برداری و نخل گردانی است. معروف ترین این مراسم در میدان امیر چخماق برگزار می شود که در روز عاشورا تعداد زیادی از مردم زیر نخل می روند تا آن را به حرکت در آورند. نخل ها معمولا با پارچه، شمشیر، خنجر و سایر ادوات جنگی تزیین می شود و وزن شان تا ده ها تن می رسد. این نخل ها نماد تابوت امام حسین هستند.
تصاویر زیر مربوط به بزرگترین مراسم عزاداری محرم در کشور است. این آیین یک میراث نامملوس است که از قرن ها قبل به جای مانده و در روزهای دوم و صبح عاشورا تا عصر روز دوازدهم در شهر نوش آباد کاشان برگزار می شود.
در این مراسم با سپاهیان امام حسین، ملائکه، اجنه و اشقیا حوادث کربلا باز آفرینی می شود. مثل یک تئاتر فوق العاده دیدنی و غم انگیز که هر کسی با دیدنش برای لحظاتی فکر می کند، در کربلا حضور دارد و همه چیز دارد از نو تکرار می شود.
آیین شمع گردانی که در روز تاسوعا انجام می شود، جلوه ای از عشق عزاداران به حضرت ابوالفضل است. عزاداران طبق این رسم 41 شمع نذری را در 41 مسجد روشن می کنند. خاستگاه اولیه شمع گردانی که هزار سال از قدمتش می گذرد، اردیبل است اما در شهرهای دیگری مثل تبریز نیز دیده می شود.
سنگ زنی که به آن سنج زنی هم می گویند یک آیین سنتی عزاداری در سمنان است که در آن عزاداران در صف های منظم می ایستند و با زدن دو چوب دایره ای شکل عزاداری می کنند. این مراسم نمادی از سنگ زنی قوم بنی اسد در زمان رسیدن به کربلا است.
یکی از دسته های عزاداری زنان در کشور مربوط به دسته عزاداری زنان کربلایی مقیم تهران است که ظهر عاشورا برگزار می شود. در این مراسم که قدمت چندانی هم ندارد، گروهی از زنان عرب، پا برهنه با روبند و چادر و گفتن لبیک یا حسین هروله کنان از بازار به سمت حسینیه کربلایی ها حرکت می کنند.
عزاداری در لرستان رنگ و بوی دیگری دارد. مردمان این خطه در روز تاسوعا حوضچه هایی از گل را آماده می کنند و در روز عاشورا با به گل افتادن نهایت ماتم و غم خود را در سوگ سالار شهیدان نشان می دهند. این آیین با بار فرهنگی عمیق به جا مانده از پیشینیان قوم لراست. دقیقا همان رسمی که در موقع از دست دادن عزیزانشان از قدیم الایام انجام می دادند.
چهل منبر، سنت عزاداری دیگری است که توسط عزاداران گرگانی در روز تاسوعا برگزار می شود. گرگانی ها معتقدند هر کسی شمعی روشن کند و بر روی چهل منبر بگذارد، حاجت روا می شود.
غیر از این در گرگان آیین عزاداری جالب دیگری نیز وجود دارد که در شب دوازدهم محرم در محلات قدیمی آن برگزار می شود. در این آیین دسته عزاداری به نام دسته چوبی تشکیل می شود. این دسته همان دسته زنجیرزنی است. با این تفاوت که عزاداران به جای زنجیر، چوب یا نی به ارتفاع یک متر در دست دارند. این مراسم با روشن کردن چند مشعل آغاز می شود.
یکی دیگر از کم نظیر ترین آیین عزاداری مربوط به سوگواری زنان قزوینی در 13 محرم است که به آن طبق کشی و یا بیل زنی می گویند. این مراسم به دفن شهدای کربلا توسط زنان قبیله بنی اسد اشاره دارد.
